Oyun Teorisi Nedir? İş Yaşamında Ne Şekilde Uygulanır?

Oyun teorisi, bir zamanlar psikoloji, matematik, felsefe ve diğer akademik alanların kapsamlı bir karışımını bir araya getiren devrim niteliğinde disiplinler arası bir fenomen olarak ortaya çıkmıştır. Oyun teorisyenleri, disipline katkılarından dolayı İktisadi Bilimlerde Nobel Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak akademik düzeyin ötesinde, oyun teorisi bugünün dünyasında, işletmelerde gerçekten de uygulanabilir mi? Bu yazıda bu konuyu ele almak istedik.

Oyun Teorisi Nedir?

Çoğu iş koşulunda, yöneticiler ve kuruluşlar birbirlerini doğrudan ya da dolaylı da olsa bir şekilde etkileyen çeşitli kararlar alırlar. Bu tür durumlara “oyunlar” adı verilir. Çünkü alınan bu kararlar, aslında diğer oyuncuların, rakiplerin yapabileceği hamleler hesaba katılarak alınır. Bu anlamda Oyun Teorisi, stratejik etkileşim durumlarındaki davranışları ve olası sonuçları tahmin etmek ve analiz etmek için bir çerçeve sağlar.

Oyun teorisi, belirli bir senaryonun olası sonuçlarını tahmin etmek için bir model uygulayan sosyal bilimlerde teorik bir çalışma alanıdır. Oyun teorisi esasen, oyuncuların farklı perspektiflerden bakarak karar vermeleri, temelde kendilerini diğer oyuncuların yerine koymaları ve olası eylemlerini ve tepkilerini öngörmeleri gereken bir disiplin veya stratejik düşünme yöntemidir. Oyun teorisi, rekabetçi durumlarda yer alan tüm oyuncuların eylemlerini tahmin etmek ve açıklamak ve farklı stratejilerin göreli optimalliğini test etmek ve belirlemek için kullanılan bir modelleme tekniği olarak da düşünülebilir.

Diğer bir ifade ile oyun teorisi, belirli bir durumda iki veya daha fazla tarafın nasıl hareket edeceğini tahmin etmeye çalışan bir davranışsal analiz yöntemidir. “Tutuklunun ikilemi” gibi senaryolar, ekonomistler, siyasi analistler ve işletmeler tarafından oyuncuların en olası hareket tarzını belirlemek için kullanılır.

Peki oyun teorisini oluşturan unsurlar nelerdir? Burada oyunda olan üç temel bileşen vardır:

• Dahil olan bir dizi oyuncu . İş dünyasında bunlar genellikle bireysel işletme yöneticileri ve firmalar veya şirketler ile ilgilidir.
• Oyun sırasında belirli noktalarda oyuncuların kullanabileceği bir dizi strateji. Bu aynı zamanda, olası tüm hareket ve eylemlerin sırasını belirlemek için belirlenen oyunun kurallarını da kapsar. Strateji oluşturmada etkili olan bilgiler de burada ele alınır.
• Stratejiler, eylemler sonucunda beklenen getiriler. Bu getirilerin tüm taraflar veya katılan oyuncular tarafından bilindiği varsayılır.

Oyun Teorisinin İlkeleri (Koşulları)

Çoğu oyun teorisi modeli şu koşulları içerir:

• Her karar vericinin iki veya daha fazla seçeneği veya seçim dizisi vardır. Tüm olası karar veya oyun kombinasyonları net bir sonuçla sonuçlanır: kazan veya kaybet.
• Senaryoların iyi tanımlanmış bir sonucu vardır ve karar vericiler bir “ödeme (sonucun katılımcılar için değeri) alırlar. Yani, katılımcılar sonuca bağlı olarak bir şeyler kazanır veya kaybederler.
• Karar vericiler, oyunun kurallarını ve diğer karar vericilerin getirilerini bilirler.
• Karar vericiler rasyoneldir: iki alternatifle karşı karşıya kaldıklarında, oyuncular en büyük faydaları sağlayan seçeneği seçecektir.
• Karar vericiler, kuralları ve rakiplerinin seçeneklerini bilirken, rakiplerinin gerçek kararlarını önceden bilmezler. Bu nedenle, karar vericiler, rakiplerinin neyi seçeceğine dair varsayımlara dayalı seçenekleri seçmelidir.
• Bazı oyun teorisi senaryoları da sıfır toplamlı oyunlardır, yani bir karar verici diğerinin kaybettiğini kazanır. Ancak diğerleri, karşılıklı kazanç ve kayıplara izin verir.
• Senaryolar veya oyunlar başka bir karar vericinin neden olabileceği maksimum kayıpları en aza indirmek ve olasılığa dayalı kararlar vermek gibi çeşitli stratejiler içerir.
• Oyunlar ve senaryolar farklı derecelerde hamle ve strateji içeriklerine sahip olabilir. Satranç ve dama gibi mükemmel bilgi oyunları sürpriz içermez: her oyuncunun sınırlı sayıda hamlesi vardır ve her oyuncu rakibinin hamlelerini görür ve onlara anında yanıt verebilir. Ancak mahkûmun ikilemi gibi (aşağıda verilen) diğer oyunlar ve senaryolar sürprizler ve daha fazla tahmin içerir.

Oyun Teorisine Örnek

Stratejik bir oyun her zaman oyunculardan, senaryodan ve yapılabilecek stratejik kararlardan ve ardından her bir kararın tüm olası sonuçlarından/maliyet matrisinden oluşur. Oyun teorisinde birbirinden farklı alanlara ve elbette iş dünyasına uygulanabilecek bir oyun türü “Tutuklunun (Mahkumun) İkilemi” olarak anılır.

Bu oyun, ayrılmış ve birlikte işledikleri bir suçu itiraf etmeleri istenen iki oyuncuyu (veya mahkumları) içerir. Oyunda ayrı odalarda aynı anda sorgulanan iki şüpheli vardır. Polis tarafından göz altına alınan şüpheliler iki ayrı odaya konularak sorgulanmak ve bir anlaşma yapılmak istenir. Çünkü polisin elinde kanıt yoktur ve itirafa ihtiyacı vardır.

Anlaşmaya göre her iki şüpheliye de aynı konuşma yapılır ve şüphelilere üç seçenek sunulur. Suçu beraber işlediklerini itiraf etmek, suçu kendi işlediğini itiraf etmek ya da suçu reddetmek. Ya her iki taraf da itiraf edebilir, sadece bir taraf itiraf edebilir veya hiçbir taraf itiraf etmez, bunların hepsi farklı sonuçlar doğurur. Birbirleriyle iletişimleri yoktur, iş birlikleri yoktur ve birbirlerinden haberdar değillerdir. Böylece her biri diğerinin ne yapacağını bilmeden bir karar verecektir.

Anlaşmaya göre şüpheli şahıslardan biri diğerinin aleyhinde tanıklık eder, diğeriyse suskun kalırsa, tanıklık eden şüpheli serbest kalacak, susmayı tercih eden şüpheliyse on yıl hapse mahkûm edilecektir. Eğer ikisi de birbirlerinin aleyhinde tanıklık etmezler suskun kalırlarsa her ikisi de bir yıl hapis cezasına çarptırılacaktır. Eğer her ikisi de birbirlerinin aleyhinde tanıklık ederse, her iki şüpheli de beşer yıl hapis cezasına çarptırılacaktır. Bu kapsamda her iki zanlı tanıklık etmek ya da suskun kalmak arasında tercih yapmak durumundadır. Her iki şüpheliye de soruşturma sonuçlanana kadar diğerinin kararını öğrenme olanağı tanınmadığından, karşı tarafın kararından habersiz olan oyuncu on yıl hapis yatma ihtimalini göze alamayarak sessiz kalmayacak, karşı tarafın aleyhinde tanıklık edecek ve beş yıl gibi daha kısa süreli bir hapis cezasına razı olacak veya serbest kalacaktır. Oyuncu burada kaybını en aza indirmeyi (kazancını maksimize etmeyi) hedefleyecektir. Elbette karşı tarafın da aynı koşullar altında rasyonel davranarak tanıklık edeceği kaçınılmaz olacaktır.

Diğer odadaki şüphelinin en iyi seçeneği itiraf etmek olduğuna göre, şüpheli mantıklı bir şekilde itiraf eder. Böylece, bu oyun, her iki şüphelinin de suçu itiraf ettiği tek bir Nash dengesine sahiptir. Tutuklunun ikilemi, şüpheliler niyetlerini birbirlerine iletemedikleri için işbirlikçi olmayan bir oyundur.

Önemli olan şu ki, her ikisi de itiraf ederse, sanıklardan hiçbirinin bir şey söylemediği duruma göre daha uzun bir ceza alırlar. Böylece birbirleri ile iletişim kurmayan iki tarafın iyi niyetli değil de rasyonel davranarak aldıkları karar aslında belki de daha az yatacakları hapis cezasının artmasına neden olur.

Bu oyun, oyuncuların kendi çıkarları dışında stratejik davranacağını ve her iki taraf için de optimalden daha az sonuçla sonuçlanacağını varsayar. İş dünyasında, bunu rakip ürünlere sahip iki işletme senaryosuna uygulayabilirsiniz. Bir işletme rekabet avantajı elde etmek için fiyatlandırmasını değiştirirse, diğer işletme de bunu yapmaya zorlanacak ve her iki şirket için de maksimum kârı etkin bir şekilde azaltacaktır.

Oyun Teorisine İş Yaşamından Örnekler

Oyun teorisi, insanların veya kuruluşların nasıl davranacağını tahmin etmek için sıralı oyunlar aracılığıyla bir dizi gerçek hayattaki stratejik durumu simüle eder. En iyi tepki genellikle tüm oyuncular için en avantajlı sonucu sağlamak için iş birliği yapmak olsa da, baskın strateji genellikle bir oyuncunun kendisine en çok fayda sağlayan seçimi yapmasıdır. Yani aslında oyuncuların birlikte hareket etmesi ve ulaşılmak istenen hedefe doğru giderken kolektif düşünceyle davranması aslında tüm taraflara fayda sağlarken, içlerinden birinin kendi çıkarını düşünüp ayrı hareket etmesi, başka bir strateji ile öne çıkmak veya rakiplerine zarar vermek istemesi halinde aslında uzun vadede kendisine de zarar verebilir. Bu durumun en güzel örneği OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) olarak kabul edilir.

Resmî açıklamasına OPEC’in amacı, petrol üreticileri için adil ve istikrarlı fiyatlar sağlamak için üye ülkeler arasında petrol politikalarını koordine etmek ve birleştirmek; tüketen ülkelere verimli, ekonomik ve düzenli bir petrol arzı; ve sektöre yatırım yapanlara adil bir sermaye getirisi sağlamaktır. Esasında burada petrol üreticisi olan ülkelerin kendi başına hareket ederek piyasanın tümüne zarar vermesini engellemek amacı vardır.

Aslında ülkeler petrol üretim sınırlarını genişleterek arzı arttırıp diğerlerinden daha fazla gelir elde edebilir veya fiyatları düşürerek rakip ülkelerin önünde öne geçmek isteyebilir. Fakat ülkeler ikisini de yapmayarak aslında daha fazla kazanır. Bunu da oyun teorisi açıklamaya yardımcı olur.

Geliri maksimize etmeye odaklanan bağımsız bir ülke için, mümkün olduğunca fazla petrol üretmek genellikle baskın stratejidir. Ancak herkes üretimi artırdığında, fiyatlar üzerinde aşağı yönlü bir baskı oluşturur. Oyun teorisinde bu, mahkûmun ikilemine bir örnektir. Herkesin kendi çıkarına göre hareket etmesi, oyuncuların iş birliği yapmalarından çok daha kötü bir senaryo ile sonuçlanır. OPEC gizli anlaşmalarının devreye girdiği yer burasıdır. Üye ülkeler – Cezayir, Angola, Ekvador, Ekvator Ginesi, Gabon, İran, Irak, Kuveyt, Libya, Nijerya, Katar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri – tek bir tedarikçi olarak hareket eder. Ancak fiyatlar yükseldikçe, üyelerin hile yapmaması ve daha fazla üretmemesi için daha fazla teşvik yaratır.

Diğer bir örnek dev bilişim firmaları Intel ve Advanced Micro Devices (AMD)’dir. Böyle düopol bir piyasada bir şirketin fiyatlandırma kararları, rakip şirketlerin fiyatlandırma tercihlerinden veya kararlarından büyük ölçüde etkilenebilir. Popüler bir örnek, Intel ve AMD tarafından masaüstü ve mobil işlemcilerinde başlatılan fiyat düşürme kararlarıdır. Intel ve AMD, son derece uzmanlaşmış bir niş içinde rakip olarak kabul edilir ve her ikisi de pazardan daha büyük bir pay almak için sıkı bir yarış içindedir. Rekabet avantajı elde etmek isteyen İntel, masaüstü ve mobil işlemcilerinde fiyat indirimi başlatarak bir hamle yapmıştır. AMD, potansiyel kayıplar veya gelirlerde azalma anlamına gelse bile benzer bir fiyat indirimi uygulayarak buna bir yanıt (tepki) göstermiştir. Ancak ardından gelen, ancak “etkileşimlerin tekrarı” olarak tanımlanabilecek bir dizi fiyat indirimi olmuştur. Bu fiyat savaşı, her iki şirketin de ürünlerinin birim satışlarında ve sevkiyatlarında önemli artışlar görmesine neden olmuş, pazar potansiyellerinde bir artışın işareti olmuştur. Ancak, uzun vadede gelirleri ve karları da düşmüştür.

Her iki şirket de birbirlerinin uzun süredir rakip olduklarının ve daha uzun bir süre aynı oyunu oynayacaklarının farkındalar. Bu nedenle, birbirleriyle iş birliği yapmak ve fiyatlarını yüksek tutmak arasında ya da karşılıklı fiyat düşürme eylemlerine girişmek arasında seçim yapabilirler.

Oyun Teorisi İş Hayatında Nasıl Uygulanır?

Oyun teorisi, diğer birçok iş disiplinini kapsayacak şekilde dallara ayrılmıştır. Optimum pazarlama kampanyası stratejilerinden savaş kararlarına, ideal müzayede taktiklerine ve oylama stillerine kadar oyun teorisi, maddi çıkarımları olan varsayımsal bir çerçeve sunar.

Oyun teorisi, rakip şirketlerin yapacakları hamleleri tahmin etmek için belirli bir ekonomik ortamı analiz eden yöneticiler tarafından iş dünyasında kullanılabilir. Ayrıca şirketler tarafından iş kararları vermek veya ilgili ekonomik koşullar ve sektöre ilişkin nitelikler içindeki değişen yönleri ve rekabetçi davranışları stratejik olarak izlemek ve analiz etmek için kullanılabilir.

İş bağlamında kullanıldığında, oyun teorisi çoğunlukla iş yöneticileri tarafından işbirlikçilerinin ve rakiplerinin ne düşündüğünü veya planladığını anlamak için kullanılır. Örneğin, ilaç şirketleri sürekli olarak bir ürünü hemen pazarlayıp rakip firmalara karşı rekabet avantajı elde etme veya ilacın test süresini uzatma konusunda kararlarla karşı karşıya kalır. Burada rakiplerinin pozisyonuna göre hareket etmesi ve karını maksimize edecek kararı alması gerekir.

Oyun teorisi, şirketlerin organizasyonları içinde veya dışında, özellikle rakiplerine karşı stratejik seçimler yapmasına yardımcı olabilir. Gerçek dünya koşullarını simüle etmek ve bir oyuncunun davranışını tahmin etmek için varsayımsal senaryolar oluşturan basit oyunlar aracılığıyla farklı durumlar sunulur.

Oyun Teorisinin en kullanışlı hale geldiği en yaygın durumlar şunlardır:

• İhaleler: İlk fiyat kapalı teklif ihalelerinin analizi söz konusu olduğunda özellikle yararlıdır . İlk fiyat kapalı teklif müzayedesi, teklif sahiplerinin tekliflerini – mühürlü ve güvenceli – sunduğu ve en yüksek teklifi verenin kazandığı bir açık artırma türüdür. İncelenen, teklif verenlerin davranışları ve tekliflerini hazırlarken karar verirken devreye giren faktörlerdir. Bu durumda teklifler birbirinden bağımsızdır ve istekliler tarafından eş zamanlı olarak verilir.
• Pazarlık faaliyetleri: Oyun teorisi, yönetim ve işçi sendikası arasındaki müzakerelerin yanı sıra gelir paylaşımı müzakereleri gibi taraflar arasında pazarlık söz konusu olduğunda da devreye girer.
• Ürün kararları: Bu, işletmelerin oyun teorisini kullanarak senaryolar üretebileceği en önemli alandır. Aslında işletmeler tarafından bir pazara girip girmeme veya pazardan çıkma konusunda karar vermede en sık kullanılır. Yeni bir ürün tanıtıp tanıtmamaya karar veren işletmeler de oyun teorisi kullanabilirler.
• Tedarik zinciri kararları: İşletmeler tarafından alınan kararların büyük bir kısmı tedarik zincirini içerir ve alınan daha yaygın kararlardan bazıları kapasite yönetimini, üretme veya satın alma, dış kaynaklardan yararlanma gibi birtakım kararları içerir.

Oyun Teorisini İşletmede Uygulamanın Önemi

Oyun teorisi modelleri çok sayıda disipline uygulanmış olsa da, başlangıçta ekonomik olayları açıklamak için geliştirilmiştir. Bu nedenle, önceki tartışmaların çoğu doğrudan işletme ve ekonomi ile ilgilidir.

İş kararları vermek, yöneticiler için günlük bir olaydır. Her zaman neyi üretecekleri, neyi tedarik edecekleri ve neyi hangi fiyattan nasıl satacakları kararlarıyla karşı karşıya kalırlar. Bunu üretim veya tedarik için ne kadar harcamaları gerektiği, ne kadarlık maliyete katlanmaları gerektiği ya da katlanabilecekleri ve satarken hangi fiyatı belirlemeleri (rakipleri, tüketici tercihlerini, ekonomik koşullar vb. dikkate alarak) gerektiği ile ilgili kararlar takip eder. Oyun teorisi karar vermek için kullanılan önemli bir araçtır.

İşletme yöneticilerinin iş operasyonlarında oyun teorisini kullanmayı düşünmeleri için birkaç neden sıralamak mümkündür:

• İş riskini azaltmak için: Simülasyonlar, işletme yöneticileri tarafından risk analizi metodolojilerinde kullanılır. Oyun modellerinin uygulanması, piyasadaki dengenin belirlenmesinde etkilidir. Risk analizi, diğerlerinin yanı sıra şirket, pazar, rakipler ve kullanılan teknolojiler hakkında bilgi edinirken optimal fiyat stratejisini, beklenen pazar paylarını, beklenen geliri ve müşteri sayısını belirlemede oyun teorisinden yararlanır.
• İşletmenin ve endüstrinin rekabeti ve genel rekabet ortamı hakkında bilgi edinmek: Rekabetçi olmanın en iyi yollarından biri rekabetinizi bilmektir. Oyun teorisini kullanmak, işletmenin rekabet gücü ile ilgili çeşitli faktörler hakkında bilgi edinmede çok etkilidir. Çekirdek, “rakiplerim ne düşünüyor?” sorusunu ele alır. İşletmeler doğal olarak rakiplerinin bir sonraki hamlesinin ne olduğunu, motivasyonlarını, stratejilerini, güçlü ve zayıf yönlerini bilmek isterler ve tüm bu bilgileri oyunu değiştirmek ve kendi iş tekliflerinin değerini artırmak için kullanırlar. Oyun teorisi bu anlamda önemli bir araçtır.
• İç karar verme süreçlerini iyileştirmek: Şirketler, iş senaryolarını simüle ederek kararlarına daha fazla güvenirler ve yönetim, şirket içi karar alma süreçlerine daha fazla dahil olmaya daha yatkın hale gelir.

Ancak belirtmek gerekir ki işletme yöneticileri, oyun teorisini nasıl kullandıklarına dikkat etmelidir. İş deneyiminin yerine kullanabilecekleri bir yönetim aracı değildir. İşletme yöneticileri olarak görev veya rollerini yerine getirmeleri için yalnızca bir araç veya kılavuzdur. Ayrıca oyun teorisi, daha az karar vericiye ve daha az seçeneğe sahip daha basit oyunlar veya senaryolarda en tatmin edici ve kesin bilgi ve analiz sağlar. İkiden fazla karar vericiye sahip daha karmaşık oyunların doğal karmaşıklıkları nedeniyle, oyun teorisi bu tür oyunlara uygulandığında daha spekülatif hale gelir. Bu senaryolarda, karar vericiler kontrol edemeyecekleri güçlerle karşı karşıya kalır ve bu da rasyonel davranışı izlemeyi ve tanımlamayı zorlaştırır.